Udenhout is een dorp en voormalige gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Het ligt ten noordoosten van de stad Tilburg in de gelijknamige gemeente, boven Berkel-Enschot en tegen Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen aan. Op 1 januari 2023 telde de plaats, inclusief buitengebied, 8.730 inwoners.

De gemeente Udenhout werd per 1 januari 1997 ondanks weerstand van de bewoners opgeheven. Het grootste deel, waaronder de kern Udenhout zelf, werd bij de gemeente Tilburg gevoegd, de kern Biezenmortel verviel aan Haaren. Udenhout had de voorkeur om zich aan te sluiten bij de gemeente Loon op Zand maar werd toch bij Tilburg ingedeeld. De gemeente telde bij de opheffing eind 1996 9.028 inwoners en was 26,87 km² groot.

Toponymie

De herkomst van het toponiem Udenhout is niet zeker. 13e en 14e-eeuwse aanduidingen als Eudenhout en Ödehout maken de betekenis van niet in cultuur gebracht, hoog opgaand bos waarschijnlijk, waarbij het eerste deel verwant is aan het Duitse woord öde, met betekenissen als 'leeg, verlaten, eenzaam; saai, vervelend. Gezien de oude vormen met Euden- en Öde- is de afleiding uit den hout, die door Jan Franken bepleit werd, onaannemelijk. Het gedeelte -hout is wel helder: hoogstammig bos.

In de dialectvorm Den Unent hint het lidwoord op een vrij jonge plaatsnaam, uit de hoge middeleeuwen. De oudst bekende vermelding is uit 1233.

Geschiedenis

Het gebied waar Udenhout ligt vertoont tekenen van bewoning die al tot 5000 jaar teruggaan. In 2018 zijn er bij bouwwerkzaamheden sporen uit de ijzertijd in de vorm van gereedschap en grafheuvels teruggevonden. Ook zijn er bewijzen gevonden dat dit gebied ook in Romeinse tijd bewoond werd in de vorm van munten, wapens en sporen van ontwikkelde landbouw.

De Norbertijner Abdij van Tongerlo verkreeg in 1232 rechten in het bos van Udenhout. Dat is de eerste zekere vermelding van Udenhout in de geschreven bronnen. Rond 1300 kwamen meer goederen in handen van deze abdij, meestal uit de vriendenkring van de hertog van Brabant. In 1306 gaf de abt van Tongerlo 36 bunder van zijn bezit aan particulieren om het te ontginnen. In 1314 kwamen daar nog eens 35 bunder bij. Een groot aantal goederen in Udenhout kwam in handen van godshuizen in 's-Hertogenbosch. Daardoor is het grondbezit in veel gevallen terug te leiden tot in de 14e eeuw.

Het grondgebied van Udenhout vertoont een heel regelmatig laatmiddeleeuws ontginningspatroon. Die oude hoevestructuur is in grote gebieden tot op heden nog herkenbaar in het landschap. Het land is waarschijnlijk omstreeks 1290 in percelen uitgegeven om in gebruik te worden genomen. Daarvoor is een ontginningsweg aangelegd: de Groenstraat. De oorspronkelijke Groenstraat is later opgesplitst (van west naar oost) in Slimstraat, Groenstraat en Biezenmortelse straat. In het oudste cijnsregister van de Hertog van Brabant uit 1340 staan vrijwel alle hoeven al genoemd. Op dat moment was Udenhout in zijn geheel ontgonnen en in gebruik genomen met uitzondering van enkele stukken van de Haarense gemeint.

Udenhout maakte vanouds deel uit van de parochie van Oisterwijk. De Sint-Geertrui-abdij in Leuven bezat het patronaatsrecht en leverde de pastoors. De uitgestrektheid van Udenhout maakte de kerkgang lastig en daarom kreeg de gemeenschap in 1474 een eigen kapel, gelegen vlak bij het kruispunt in het dorp, toen heette dat de Cruijsstraet. De kapel noemde men dan ook in de bronnen regelmatig de Cruijsstraetse capelle. Dit proces verliep niet zonder slag of stoot aangezien de pastoor van Oisterwijk zijn rechten en inkomsten wilde behouden. Uiteindelijk bereikten de deelnemers aan de onderhandelingen een akkoord. Dit getouwtrek over de kapel duurde voort tot in de 17e eeuw.

Na de invasie tijdens het rampjaar 1672 grepen de Udenhouters hun kans en bouwden een eigen schuurkerk. Dit was de voorbode van de strijd om los te komen van de Oisterwijkse parochie. Gedurende 50 jaar probeerden beide partijen elkaar zwart te maken. De Udenhoutse gemeenschap heeft herhaalde pogingen gedaan om eigen priesters te benoemen maar delfde steeds het onderspit tot 1721. Toen kreeg zij eindelijk een eigen parochie.

Het bestuur bleef in handen van de Oisterwijkse schepenbank. Van oudsher hadden de Udenhouters wel eigen borgemeesters, verantwoordelijk voor het financieel beheer van de dorpskas, en zetters, verantwoordelijk voor het ophalen van de belastingen. De dorpsrekening moest de secretaris van Oisterwijk wel goedkeuren. Sinds 1474 gebeurde dat in de kapel. In 1803, door de ontwikkelingen die voortvloeiden uit de Franse Revolutie, werd Udenhout een zelfstandige gemeente. Maar per 1 januari 1997 werd Udenhout net als Berkel-Enschot onderdeel van de gemeente Tilburg. Hierdoor is Udenhout geen zelfstandige gemeente meer, maar heeft nog wel een eigen dorp met dorpsraad en verenigingsleven.

In Udenhout vestigden zich in het begin van de 20e eeuw twee instellingen voor zwakzinnige kinderen:

• Huize Assisië, gelegen in Biezenmortel, werd in 1907 gesticht door de Broeders Penitenten en huisvest verstandelijk gehandicapte jongens en mannen.
• Huize Vincentius werd gesticht in 1925 en was een huisvesting voor wat in die tijd 'zwakzinnige meisjes' werden genoemd, tegenwoordig licht verstandelijk gehandicapten. Vincentius was gevestigd aan de Schoorstraat 4 en werd geleid door de Zusters van de Choorstraat. De kapel is uit 1935 en gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Tot dit complex behoort ook een watertoren.

Het Klooster Sint-Petrus aan de Slimstraat is in 1906 gesticht door de Fraters van Tilburg en heeft een neogotische kapel. De fraters verzorgden een basisschool. Vanaf 1986 werd het klooster een opvanghuis dat zich vanaf 1999 toelegt op de opvang van vluchtelingen. De gemeenschap van de Fraters van Tilburg die dit huis leidt, heet De Vuurhaard.

In september 1944 werden Udenhout en Biezenmortel opgeschrikt door de Biezenmortelse gijzeling, waarbij de Duitse bezetter een groep Biezenmortelnaren gijzelde als represaille voor de vernieling van Duitse vrachtwagens tijdens Dolle Dinsdag. De onderhandelingen werden geleid door Willem van der Loo in Udenhout, die de vrijlating van alle gegijzelden onderhandelde in ruil voor de reparatie van alle vrachtwagens door zijn smederij.

Bezienswaardigheden

Udenhout heeft de volgende bezienswaardigheden:

• Kasteel "de Strijdhoef"
• Sint-Lambertuskerk
• Oude raadhuis, uit 1849, aan de Slimstraat 2, in neogotische stijl.

Sport

In Udenhout zijn vele sportclubs, waaronder een voetbalclub (SvSSS), tennisclub (TVU) en hockeyclub (MHCUdenhout). Ook heeft Udenhout een sporthal, de Roomley.

Een overzicht aan sportclubs:

• Voetbalvereniging SvSSS
• Tennisvereniging TVU
• Paardrijvereniging Sint Lambertus
• Hockeyclub MHC Udenhout
• Gymnastiek en turnvereniging DOS
• Volleybalvereniging VCU
• Survivalrun Udenhout (jaarlijks in het 3e weekend van september)
• MTB Udenhout (mountainbike)

Foto's

Natuur en landschap

Het belangrijkste natuurgebied van Udenhout ligt ten noordwesten van de kom. Dit is De Brand, een natuur- en cultuurhistorisch waardevol gebied. Door dit gebied loopt de Zandleij.

Het bij het Kasteel de Strijdhoef behorende landgoed van 84 ha sluit hierop aan.

Dan is er nog het particuliere landgoed Papenhuizen van 50 ha, een gemengd loofbos dat eveneens bij bovenstaande twee gebieden aansluit en vrij toegankelijk is.

De Leemkuilen is een groep plassen ten oosten van de kom, ontstaan bij een voormalige steenfabriek. Hier heeft later ook grootschaliger zandwinning plaatsgevonden.

Legende van Udenhout

Over Udenhout bestaat de volgende legende: Ooit was er een pelgrim die na lang reizen aankwam in Udenhout. Hij klopte aan bij een kasteel waarvan de kasteelheer gastvrij was. Hij wist dat hij hier de nacht kon doorbrengen. Toen hij aanklopte deed niet de kasteelheer of een van zijn bedienden open, maar een bokkenrijder. Het waren afstammelingen van Hugo de Bokkenrijder. Zij hadden de kasteelheer vermoord en hun intrek genomen in het kasteel. De pelgrim vertelde hoe God hier over zou denken. Maar daar trokken ze zich niet veel van aan. De pelgrim werd uit het kasteel gegooid. Hij liep naar de overkant en keek nog een keer om. Maar het kasteel was verdwenen. God had zijn woord gehoord en de bokkenrijder gestraft. Sindsdien noemt men dit kasteel het verzonken kasteel. Er is ook een straat vernoemd naar dit kasteel.

In werkelijkheid heeft er nooit een kasteel in Udenhout gestaan, óók niet op de plaats waar nu de Strijdhoef is gelegen. Het verzonken kasteel was een bouwval die in het begin van de 19e eeuw in de nabijheid van het latere station Udenhout (inmiddels deels gesloopt) gelegen was. In dat huis hebben hugenoten gewoond en het zou ook enige tijd als pastorie gediend hebben.

Cultuur

Udenhout kent een aantal jaarlijks terugkerende festivals en evenementen, te weten Udenhout onder zeil, De Unentse Mert en Mugfest.

Trivia

• Udenhout heet tijdens carnaval D'n Haozenpot.

Geboren in Udenhout

• Willem van der Loo (1898-1973), smid
• pater Renald Rats O.F.M. (1900-1979), beeldhouwer, schilder en tekenaar
• Wim van de Plas (1913-1984), kunstschilder
• Cornelis Verhoeven (1928-2001), filosoof, essayist en leraar
• Ad Dekkers (1953-2002), wielrenner
• Mark Snoeren (1974), politicus en ondernemer
• Dirk Abels (1997), profvoetballer

Nabijgelegen kernen

Oisterwijk, Berkel-Enschot, Tilburg, Loon op Zand, Biezenmortel

Zie ook

• Lijst van burgemeesters van Udenhout

Externe links

• Heemcentrum 't Schoor – Udenhout en Biezenmortel
• Over 't Odenhout volledig digitaal